TOP 100 OF THE 80s: 1. MAUS

Writer/Artist: Art Spiegelman
Apex Novelties/Pantheon Books

Ένα έργο, στο οποίο ο δημιουργός ορθώνει ανάστημα όχι μόνο απέναντι στα δικά του τραύματα, αλλά και σε ένα από τα σημαντικότερα πλήγματα στην συνείδηση του δυτικού ανθρώπου, στριμώχνει τον αναγνώστη στη γωνία πριν καν το προσεγγίσει.

Η  σκιά του ολοκαυτώματος έχει στοιχειώσει σε τέτοιο βαθμό το συλλογικό ασυνείδητο που ίσως να στερεί από το άτομο πλέον τον αυθορμητισμό της πρωτογενούς αντίδρασης απέναντι σε έργα που καταπιάνονται μ’ αυτό.

Γι’αυτό το λόγο, ίσως πρέπει να κάνουμε ένα βήμα πίσω, να το διαβάσουμε για πρώτη φορά ή να το ξαναδιαβάσουμε, αν έχει περάσει καιρός από την τελευταία επαφή μαζί του πριν επέλθει ο αναστοχασμός, η αξιολόγηση και η όποιας μορφής κριτική. Το δικαιούται.

…

Aν μόλις πράξατε τα παραπάνω, σας ευχαριστώ. Επιστρέψαμε όλοι μετά την ανάγνωσή του, ανασκουμπωθήκαμε, αφού τα βάλαμε με δαίμονες κοιμώμενους και αλαλάζοντες είτε ξάγρυπνους και συρίζοντες λέξεις οικείες. Και η αλήθεια είναι ότι το MAUS είναι απλά ένα έργο που δεν το αφήνεις εύκολα κάτω πριν το τελειώσεις.

Οι αντιρρήσεις ή οι ενστάσεις απέναντι στο έργο μπορεί να ποικίλλουν, αλλά ίσως να έχουν έναν κοινό άξονα: μήπως η αποστασιοποίηση του Spiegelman, εμφανής από τον στακάτο ρυθμό στην αφήγηση, την σπάνια απόδραση από το panel grid, την όχι εύκολη συναισθηματική λύτρωση μετά από το σφυροκόπημα τραυματικών εικόνων που ντύνουν μια αδιαμφησβήτητη μαρτυρία, φαίνεται τελικά τόσο υπολογισμένη που ξενίζει;

Η λέξη κλειδί εδώ είναι “τραύμα”. Τα τραύματα του Vladek, πατέρα του Art Spiegelman, επιζώντα του ολοκαυτώματος, όπως τα ξετυλίγει σε συνεντεύξεις στο γιο του. Τα τραύματα του ίδιου του Art που έζησε μια ζωή στη σκιά μιας τραγωδίας με τόσες παραφυάδες που βίαια άπλωναν το κενό στη ζώη του σαν χαίνουσα πληγή, προτού αποφασίσει να βάλει τα πράγματα σε τάξη στο μυαλό του, μέσω της εξωτερίκευσης τους στην δημιουργία του MAUS. Εκεί έγκειται και ο αποστασιοποιημένος τόνος του – το MAUS ήταν η δική του προσπάθεια για επιβίωση.

Όπως ο Vladek έπρεπε να επιστρατεύσει τις όποιες ικανότητες απέκτησε στη ζωή του με θαυμαστό τρόπο, προκειμένου να επιβιώσει, αποθηκεύοντας τις μεθοδικά μαζί με τροφές, χρήματα, πολύτιμα αντικείμενα σα να είναι το ίδιο και το αυτό, έτσι και ο Art στοιβάζει (όπως αναφέρει και ο ίδιος στις σελίδες του METAMAUS, σαν ποντίκι) όσες περισσότερες πληροφορίες και λεπτομέρειες μπορεί στα panels του έργου του, αντιμετωπίζοντας την κάθε σελίδα ακριβώς σαν παράγραφο νουβέλας, όπου η θέση του κάθε στοιχείου εξυπηρετεί τον ίδιο σκοπό: τη διατήρηση του ανηλεώς συνεπή ρυθμού της αφήγησης των εμπειριών ενός ανθρώπου που καθόρισαν στον έσχατο βαθμό και την δική του ζώη ως γιου και ως καλλιτέχνη, ακόμα και τη στιγμή που μεταφέρει στο χαρτί αυτές τις εικόνες.

Τα δύο βασικά μεγάλα panels που αφήνουν λίγο το μάτι να ξεκουραστεί από τις αριστοτεχνικά στοιβαγμένες λεπτομέρειες στο format που έχει επιλέξει ο Spiegelman (και παράλληλα να κάνουν τον αναγνώστη να νιώσει αυτήν την ανείπωτη αίσθηση δέους, αντικρίζοντας κάτι το τόσο ζοφερό, νιώθοντάς το σαν εκκωφαντική ηχώ της Ιστορίας) είναι η πρώτη στιγμή που οι γονείς του αντικρίζουν τη σβάστικα και, έπειτα, η στιγμή που φτάνουν στις πύλες του Άουσβιτς, οπου το bleeding out της εικόνας μετατρέπεται σε επώδυνα δυνατή μεταφορά (με την κυριολεκτική κατάλυση του πλαισίου, καθώς το μελάνι φαίνεται να ρέει εκτός σελίδας). Κομβικά σημεία και τα δύο, σε ένα έργο που φέρνει αντιμέτωπη (εκτός των άλλων) την ατομική δημιουργικότητα και τη σκοπιά του παρατηρητή με την Ιστορία και την πραγματικότητα της ανθρώπινης φύσης, σοκάρουν με την ευκρίνεια τους.

Το MAUS ισορροπεί ανάμεσα στην ιστορική μαρτυρία/ντοκουμέντο και το βιογραφικό/αυτοβιογραφικό genre με τον παλλόμενο συνδετικό ιστό του Μέσου των comics και αποτελεί επάξια ογκόλιθο επιδραστικότητας και αυθεντικότητας μέσα στα πλαίσια αυτού του Μέσου. Από το KRAZY KAT μέχρι την EC Comics και από τον Eisner και τον Kurtzman ως την οργιαστική έκλυση της λίμπιντο των undergrounds, το MAUS σταχυολογεί τη δύναμη της αφήγησης του Μέσου, το επιβλητικό στήσιμο των panels και τις ανθρωπομορφικής φύσης μεταφορές με τρόπο αξεπέραστα (και φαινομενικά πάντα) απλό.

Οι σελίδες όπου ο Spiegelman επαφίεται αναστοχαστικά στις πρότερες του MAUS τάσεις πειραματισμού του (βλέπε το BREAKDOWNS, την ουσιαστικότερη συλλογή του από τις underground μέρες του) βρίσκονται στις αρχές του δεύτερου κεφαλαίου του δεύτερου τόμου του Maus (AND HERE MY TROUBLES BEGAN). Mε τίτλο “Auschwitz (Time Flies)”, το κεφάλαιο αυτό ξεκινάει σε ένα άχρονο σημείο εκτός των δύο βασικών timelines (των αναμνήσεων του Vladek και της διάδρασης μεταξύ πατέρα και γιου στο παρόν του comic), με την αναγγελία από τον Art του θανάτου του πατέρα του. Σχεδιάζοντας πάνω από ένα σωρό πτωμάτων, με αιωρούμενες μύγες/χρονικά θραύσματα, ο Art αναστοχάζεται τον αντίκτυπο του ίδιου του MAUS , της αυθεντικότητας των προθέσεων του, τον τρόπο που φέρει την καταγωγή του και τελικά την σχέση με τον πατέρα του. Είναι και οι μοναδικές στιγμές που νιώθει ο αναγνώστης πως ο Art αναμοχλεύει τις πληγές του και ορθώνει ανάστημα απέναντι στο παράλογο, βρίσκοντας σταδιακά την θέση του στον κόσμο. Η μάσκα του ποντικιού που είναι φορεμενη πάνω σε ανθρωπινο προσωπείο σε μια στιγμή μετα-ειρωνείας, γίνεται ένα με το πετσί του δημιουργού και η μεταφορά της απο-ανθρωποποίησης γίνεται δέρμα πραγματικότητας.

Σισύφεια και ευλαβικά δομημένο, με τη μορφή των ψυχαναλυτικών συνεδριών κατά μία έννοια (η απεικόνιση των οποίων συμπεριλαμβάνεται στις σελίδες) , το MAUS πετυχαίνει με κάθε ανάγνωση να θεμελιώνεται σε συνειδήσεις ως ένα ποικιλοτρόπως ολοκληρωμένο και βαθύτατα ανθρώπινο έργο που δεν χρειάζεται να σταθεί δίπλα σε παραδείγματα, πηγάζοντα από αλλες μορφές Τέχνης, για να λάμψει.

Το μόνο που χρειάζεται κάθε φορά, είναι να απλά αφεθούμε στην αφήγησή του και να σταθούμε στο σημείο του ουροβορικού κύκλου όπου η επιβίωση γίνεται ζωή.

(Βασίλης Σάκκος)