TOP 100 OF THE 90s: 2. THE SANDMAN

Writer: Neil Gaiman
Artists: Sam Kieth, Mike Dringenberg, Kelley Jones, Jill Thompson, Charles Vess et al.
DC Comics (Vertigo)

Ομολογώ ότι μου είναι αρκετά δύσκολο να γράψω για το SANDMAN με έναν τρόπο που να είναι περιεκτικός, αλλά να μην καταφεύγει σε μια ατέρμονη παράθεση χαρακτηρισμών, όπως “το σημαντικότερο opus των 90s”, “φιλοσοφία υπό μορφή comics” και άλλα τινά. Το έργο μου δυσχεραίνει ακόμα περισσότερο το γεγονός ότι η πρώτη μου επαφή με το SANDMAN ήταν στην αλλόκοτη ηλικία των 16 ετών – αλλόκοτη, τόσο διότι βρίσκεται ακριβώς στη μέση της περιόδου μετάλλαξης που λέγεται εφηβεία, όσο και διότι ήταν μια περίοδος που δεν διάβαζα σχεδόν καθόλου comics.

Προσπαθήστε λοιπόν να βάλετε με το νου σας το αντίκτυπο που έχει ένα έργο χτισμένο γύρω από έννοιες όπως το υπόστρωμα της πραγματικότητας, η προσωποποίηση των ίδιων των εννοιών που αποτελούν θεμέλιους λίθους της ανθρώπινης ύπαρξης, καθώς και τα όνειρα σε όλες τις εκφάνσεις τους στο μυαλό ενός ευφάνταστου πιτσιρικά που περνούσε μεγάλο μέρος της μέρας του σκαρώνοντας ιστορίες για μια παρέα παρόμοιων “πλασμάτων”, των οποίων η βασική ψυχαγωγία ήταν τα Role-Playing Games. Δύσκολο; Και για μένα. Ξαναδιαβάζοντας το SANDMAN, η ενήλικη εκδοχή μου απηύθυνε έκκληση σε εκείνο τον έφηβο να τον βοηθήσει στη συγγραφή του παρόντος κειμένου, με τις τότε εντυπώσεις του. Είναι φυσικά μάταιο, καθότι η ανάγνωση του SANDMAN φωτίζει τελείως διαφορετικές όψεις του έργου, ανάλογα με την ηλικία του αναγνώστη. Η μόνη χρήσιμη συμβουλή του, ήταν αυτή που έχω ήδη αγνοήσει: “πιάσε το από την αρχή”.

Η ιστορία λοιπόν ξεκινάει με τον Sandman, ή Μορφέα, φυλακισμένο από έναν κύκλο αποκρυφιστών, οι οποίοι λανθασμένα πίστευαν ότι θα φυλάκιζαν τον ίδιο τον Θάνατο. Για 70 χρόνια περίμενε ο χρόνος να αποσπάσει το τίμημά του από αυτούς που τον φυλάκισαν και όταν η θέληση και η μαγεία τους ατρόφησε, ελευθερώθηκε και πήρε την εκδίκησή του. Εν συνεχεία, άρχισε να αναζητά και να ανακτά ένα-ένα τα αντικείμενα στα οποία είχε εμφυσήσει τη δύναμή του: το πουγκί με την Άμμο των Ονείρων, τη Μάσκα και το Πετράδι των Ονείρων. Στην πορεία ήρθε αντιμέτωπος με τις ορδές της Κόλασης, τον ίδιο τον Lucifer, καθώς και τον διαταραγμένο Dr. John Dee (όχι τον σύμβουλο της Ελισάβετ Α’), άλλως γνωστό ως Dr. Destiny.

Μετά την απελευθέρωση του Μορφέα, μαθαίνουμε ότι πρόκειται για έναν μόνο από μια οικογένεια οντοτήτων που ονομάζονται Endless και αποτελούν τις ενσαρκώσεις των πιο θεμελιωδών εννοιών της ανθρώπινης ύπαρξης (και κατ’ επέκταση, αργότερα, ειδικά όπως παρουσιάζεται στο ENDLESS NIGHTS, του Σύμπαντος). Η οικογένεια απαρτίζεται από τους Destiny, Death, Destruction, Desire, Despair, Delirium και τον ίδιο τον Μορφέα, ή Dream (ποτέ δεν κατάλαβα γιατί όλοι ξεκινούν από “D”). Τότε είναι που συναντούμε το πιο δημοφιλές αναγνωστικά και πιο επίφοβο υπαρξιακά μέλος της οικογένειας, την Death. Με ένα ενδιαφέρον twist, η Death είναι η πιο πρόσχαρη και ανθρώπινη, θεωρεί πολύτιμες τις ζωές των ανθρώπων, ακριβώς επειδή εμφανίζεται στο τέλος τους.

Κατόπιν της ανάκτησης των αντικειμένων του, ο Μορφέας επιστρέφει στο Βασίλειο των Ονείρων, προκειμένου να αποκαταστήσει τη ζημιά που έγινε εν τη απουσία του, τόσο εκεί, όσο και στον κόσμο γενικότερα. Στη διάρκεια αυτής της ιστορίας καθίσταται σαφές ότι οι ενέργειες του Μορφέα (καθώς και του Dee, όσο είχε το Πετράδι) έχουν αποτελέσματα κοσμικής κλίμακας, ενώ τα πλάσματα του βασιλείου του, απελευθερωμένα στη Γη, είναι άκρως επικίνδυνα. Για παράδειγμα, ένας και μόνο ισχυρός εφιάλτης, ο Corinthian, είναι αρκετός για να μαζέψει στο ίδιο μέρος τους πιο αιμοδιψείς κατά συρροή δολοφόνους της Αμερικής, προκειμένου να κάνουν ένα συνέδριο “ανταλλαγής απόψεων”.

Μετά από την πρώτη αυτή ιστορία, το SANDMAN βασικά αναλώνεται σε δύο ευρείς, αλληλένδετους κύκλους με πολλαπλά storylines: την προσπάθεια του Μορφέα να αλλάξει τους μάλλον άκαρδους τρόπους του και να διορθώσει τα λάθη που έχει κάνει σε όλο το διάστημα πριν την αιχμαλωσία του, την έντονα αρχαιοελληνικού τύπου τραγική πορεία που θα τον οδηγήσει σε μια αναγκαία ύβρη, με τα δύο να συνδέονται από πληθώρα σχετικών ή παρεμβαλλόμενων ιστοριών, που αντλούν έμπνευση από την ιστορία, τους μύθους, ακόμα τα φιλοσοφικά οικοδομήματα ποικίλλων πολιτισμών.

Είναι πραγματικά πολύ δύσκολο να μιλήσει κανείς για το συγκεκριμένο έργο με όρους διακριτών storylines, καθότι η λεπτή ισορροπία μεταξύ ανεξάρτητων αφηγήσεων και περίτεχνα υφασμένων αλληλουχιών γεγονότων, με πληθώρα χαρακτήρων αντλούμενων από ένα παγκόσμιο πολιτισμικό υπόβαθρο, είναι κάτι το οποίο ο αναγνώστης περισσότερο αισθάνεται σαν ρίγος και αντιλαμβάνεται συνειρμικά, αντί να το σπάει σε διακριτές ενότητες.

Από τη μία, στις σελίδες του SANDMAN παρελαύνουν μορφές παρμένες από κάθε γωνιά του μυθολογικού χάρτη, από την Αφρική μέχρι τον παγωμένο Βορρά και από την Ασία μέχρι φυσικά την Αμερική, ακόμα και την “υπερηρωική μυθολογία” της DC. Το εβραϊκό στοιχείο χαίρει μιας ιδιαίτερης θέσης, καθότι τα πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης, στα οποία εντοπίζει η ανθρωπότητα την καταγωγή της, βρίσκονται στο Βασίλειο των Ονείρων (ο Αδάμ, η Εύα, ο Κάιν και ο Άβελ), παίζοντας πολύ συγκεκριμένους ρόλους και επαναλαμβάνοντας πράξεις που αλλιώτικα θα “διέρρεαν” στον ανθρώπινο ψυχισμό. Υπάρχει δε ένα ολόκληρο storyline (“Season of Mists”) αφιερωμένο στην παραίτηση του Lucifer από τη θέση του Άρχοντα της Κόλασης και τις επιπτώσεις αυτής του της ενέργειας.

Από την άλλη, τα πρόσωπα και ο ρους της ανθρώπινης ιστορίας εμφανίζονται διαποτισμένα από τις παρεμβάσεις των Endless, οι οποίοι στα πλαίσια των οικογενειακών τους αψιμαχιών και προβληματισμών εξυψώνουν, καταστρέφουν ή απλά μεταλλάσσουν ζωές σημαινόντων και ασήμαντων προσώπων, τα οποία φέρουν χαρακτηριστικά που, σε πολλές περιπτώσεις, τους τραβούν όπως η φωτιά τον σκώρο.

Αυτό αντικατοπτρίζει και μια ενδιαφέρουσα αντίφαση του SANDMAN: οι Endless, τόσο δια στόματος άλλων, όσο και μέσα από τους δικούς τους ισχυρισμούς, χαρακτηρίζονται ως όντα διαφορετικά από κάθε είδους θεότητες, ως καθαρές ενσαρκώσεις εννοιών. Ωστόσο, τα μοτίβα συμπεριφοράς τους είναι έντονα αρχαιοελληνικά: έχουν πάθη, έριδες, είναι σφαλεροί και σε πολλές περιπτώσεις μικροπρεπείς. Η πραγματικότητα της κατάστασής τους εκφράζεται μία και μόνο φορά δια στόματος του ίδιου του Sandman, σε μια κρίση αυτογνωσίας, μιλώντας στην/στον Desire για τους θνητούς: “δε ρυθμίζουμε τις ζωές τους, αυτοί ρυθμίζουν τις δικές μας”. Αυτό βεβαίως δεν είναι κάτι που “ξέφυγε” στον Gaiman, αφού ο “τραγικός” κύκλος της σειράς ξεκινά από το γάμο του Ορφέα, γιου του Sandman, όπου οι Endless παρουσιάζονται με τις αρχαιοελληνικές τους περσόνες: Μορφέας, Ποτμός, Τελευτή, Όλεθρος, Επιθυμία, Απόνοια και Μανία, ενώ η τελευταία πράξη αυτής της εκτεταμένης τραγωδίας δεν θα κλείσει με τίποτε λιγότερο από τις Ευμενίδες του Αισχύλου.

Το πραγματικά ενδιαφέρον με το SANDMAN είναι ότι είναι ένα έργο τόσο μεταλλακτικό, όσο και μεταλλασσόμενο. Από τη μία, άλλαξε τελείως την αντίληψη περί (δημοφιλούς) μυθοπλασίας των comics της εποχής του και αποτέλεσε έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους του Vertigo imprint, το οποίο δημιούργησε (και σε κάποιο βαθμό, φθίνοντα δυστυχώς, συντηρεί) ένα σκεπτόμενο, καινοτόμο paradigm. Από την άλλη, το SANDMAN μεταλλάσσεται με έναν ιδιαίτερο τρόπο για τον ίδιο τον αναγνώστη, όσο περνούν τα χρόνια. Δεν μπορώ να μιλήσω για κανέναν άλλο, καθότι η εμπειρία είναι για τον καθένα διαφορετική: στην δική μου περίπτωση, δεν είμαι πια εκείνος ο ευφάνταστος έφηβος που έπιασε το SANDMAN στα χέρια του και γέμισε θαυμασμό, ιδέες και παράξενα όνειρα και ο σημερινός μου κυνισμός με εμποδίζει να θυμηθώ πώς είχα νιώσει. Από την άλλη, έχω διαβάσει πολλή περισσότερη ιστορία, μυθολογία και φιλοσοφία, έχω εκ των πραγμάτων ζήσει πολύ περισσότερο (ακριβώς 12 χρόνια) από εκείνο τον έφηβο και μπορώ πλέον να εκτιμήσω τελείως διαφορετικές πτυχές του συγκεκριμένου έργου.

Πιθανολογώ ότι σε άλλα 10 χρόνια θα εκτιμήσω πάλι κάτι τελείως διαφορετικό. Το SANDMAN παρέχει τη δυνατότητα μιας διαχρονικής διαλεκτικής σχέσης με τον αναγνώστη, η οποία εμπλουτίζεται από τα παρακλάδια που ξεπέταξαν οι πολυάριθμοι χαρακτήρες του σε άλλους τίτλους. Όπως οι οντότητες στο κέντρο του, είναι ένα έργο Ατέρμονο, αλλά θεμελιακά ανθρώπινο.

(Ανδρέας Μιχαηλίδης)