Ελληνικά Comics Στα 10s

Πρίν μία δεκαετία, είχα ξανακάνει μια αναδρομή στα ελληνικά comics, που εξακολουθεί να παραμένει ένα από τα κείμενα για τα οποία είμαι αρκετά υπερήφανος. Για αυτό και προσπάθησα να το επαναλαβω. Ούτε εγώ, όμως, είμαι ο ίδιος άνθρωπος, ούτε οι συνθήκες ίδιες, οπότε αντι αυτού, θα προσπαθήσω να αποφύγω την απαρίθμηση γεγονότων και προσώπων, παραλείποντας ίσως πολλα και σημαντικά, και θα επιχειρήσω να αποτυπώσω, χωρίς μακροσκελή έρευνα αλλά επιμένοντας στο “τι μου έχει μείνει”, τη δική μου εμπειρία και τα προσωπικά μου συμπεράσματα.

Ας προσπαθήσουμε να θυμηθούμε που ήμασταν πριν ακριβώς 10 χρόνια. Το 9 κυκλοφορεί ακόμα στα περίπτερα, μαζί με την ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ. Το 13ο φεστιβάλ της Βαβέλ έχει ολοκληρωθεί, με αρκετή κουβέντα. Το Comicdom Con  Athens οδεύει για την πέμπτη του χρονιά (και με τις αυτοεκδόσεις να γεμίζουν το φουαγιέ της Ελληνοαμερικάνικης Ένωσης, τον χώρο που τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται για τα παιδικά εργαστήρια), ενώ η συντακτική ομάδα του Comicdom περνάει πολύ καλά έχοντας δημοσιευσει ενα Top 100 με τα αγαπημένα της comics για τη δεκαετία που πέρασε. Στα περίπτερα έχει σταματήσει η κυκλοφορία δύο εκ των πιο σημαντικών περιοδικών των προηγούμενων δεκαετιών, της ΒΑΒΕΛ (την διαδέχτηκε το βραχυβιο MOV.) και του ΠΑΡΑ ΠΕΝΤΕ. Το LOGICOMIX, από την άλλη, ήταν η πρόσφατη μεγάλη εκδοτική επιτυχία, ενώ Έλληνες δημιουργοί έχουν πλέον καταφέρει να δημοσιεύσουν στο εξωτερικό, με πιο επιτυχημένο παράδειγμα από αυτούς (όπως έγραφα πριν μια δεκαετία) τον Βασίλη Λώλο. Γενικότερα, νομίζω πως υπήρχε η αίσθηση μιας Τέχνης που ξεκινά να ανθίζει.

Από την αρχή της δεκαετίας, πήραμε γεύση οτι τα πράγματα αλλάζουν. Κλείσιμο του 9, που αποτέλεσε την πιο εμβληματική έκδοση της προηγούμενης δεκαετίας, αλλά και του περιοδικού ΓΑΛΕΡΑ. Την ίδια περίοδο περίπου, κλείνουν τις πόρτες τους και το Cofix, το Otaku No Sekai, το Comicworld του Χαλανδρίου και το Solaris της Γλυφάδας. Ως το 2013, έχει κλείσει και το Jemma της Καλλιθέας, αλλά και οι Ντισνεϊκές εκδόσεις της Νέας Ακτίνας (οι οποίες συνεχίστηκαν, μετά από ένα μικρό διάλειμμα, να εκδίδονται από την ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ). Είναι εντυπωσιακό το πως η κάθε δεκαετία βιάζεται να δώσει το στίγμα της. Βέβαια το 9 είχε αρχίσει να φθίνει ήδη, αλλά το κλείσιμο του είχε πολύ δυνατό αντίκτυπο στην κοινότητα.

“Κλεβοντας” τον Τάσο Ζαφειριάδη, θα πω πως ότι ήταν για την προηγούμενη δεκαετία το 9, ήταν για αυτή τη δεκαετία το SoComic. Με άλλα λόγια, ήταν η πηγή στην οποία εβρισκε τα comics το ευρύ κοινό. Το SoComic ξεκίνησε το 2011 (αν δεν κάνω πολύ λάθος), με χορηγία της ΙΟΝ Σοκοφρέτα, και μέσα σε πολυ συντομο χρονικό διάστημα, αποτέλεσε το “σπίτι” μιας ευρείας και ανοιχτής ομάδας δημιουργών, που συνεχώς μεγάλωνε. Μαγκιά της ΙΟΝ, θα πω εγώ. Δεν ξέρω σε πόσους κομιξάδες γνώρισε τη Σοκοφρέτα το SoComic, αλλά σίγουρα αποτέλεσε πλατφόρμα για να έρθει σε επαφή πολύς κόσμος με τα ελληνικά comics.

Εκεί (στο SoComic) εκδόθηκαν για πρώτη φορά τα ΧΑΡΑΚΩΜΑΤΑ (Ζαφειριάδης, Χριστούλιας), που αποτέλεσαν το μόνο ελληνικό comic που χώρεσε στα αγαπημενα της ομάδας του Comicdom για τα 10s. Εκεί πρωτοεκδόθηκε και ένα από τα κορυφαία, κατά την ταπεινή μου άποψη, ελληνικά comics όλων των εποχών, το ΩΧ ΘΕΕ ΜΟΥ! του Tomek. Φανταστική δουλειά ενός δημιουργού που μιλάει τη γλώσσα των comics καλύτερα από κάθε άλλον. Για μένα, ο κορυφαίος ντοπιος cartoonist της δεκαετίας, στο σύνολο του έργου του.

Το κορυφαίο ελληνικό comic, βεβαια (πάλι για μένα – αλλά και για τον Γιώργο Τσακιρέλλη, που συμφωνούσε μαζί μου σε αυτό, την τελευταία φορά που μιλήσαμε), είναι οι ΙΠΤΑΜΕΝΟΙ ΔΙΣΚΟΙ του Γιώργου Τσούκη. Πιθανότατα, η κορυφαία στιγμή ενός τεράστιου δημιουργού, που έδωσε τόσα όσο ελάχιστοι στην ελληνική σκηνή. Σίγουρα μια από τις κορυφαίες στιγμές της δεκαετίας. Μετά από αυτό, θα “κυκλοφορήσει” σε πολύ ιδιαίτερες συνθήκες ο ΜΙΝΙ ΚΑΥΣΩΝΑΣ και σιγά-σιγά ο Τσούκης θα αποτραβηχτεί εντελώς από τον χώρο των comics, δημιουργώντας ένα κενό που δεν προκειται να αναπληρωθεί.

Έχω συζητήσει πολλές φορές με πολλούς δημιουργούς και γνώστες της σκηνής και με αφορμή τον Τσούκη, πόσο εύκολο είναι να αγνοηθει/ξεχαστεί η συμβολή ενός δημιουργού, με το πέρασμα των χρόνων. Σίγουρα δεν είναι λιγότερο χαρακτηριστικό των comics στην Ελλάδα και περισσότερο της αλλαγής των γενεών. Για αυτό, ίσως, βρίσκω λόγο να υπάρχουν κείμενα σαν αυτό. Και για αυτό έχει νόημα να υπάρχει και μια διαθέσιμη βιβλιογραφία ανθρώπων που θα σταθούν, πιο σοβαρά και μεθοδικά από μενα, στην αποτίμηση του χώρου που αγαπάμε.

Η δεκαετία ξεκίνησε με κάποια πολύ ενδιαφέροντα ελληνικά βιβλία για comics. Το 2010, είχαμε το ΘΕΑ ΑΠΟ ΨΗΛΑ: ΦΑΝΤΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΦΗΓΗΣΗ ΣΤΑ ΚΟΜΙΚΣ (Ηλίβατον) και το ΤΑ ΚΟΜΙΚΣ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΠΤΕΡΟ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΤΑΞΗ (ΚΨΜ), το 2011, το ΠΡΩΤΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΚΟΜΙΚΣ (Esperos Comics), και το 2012, το σημαντικότερο μαλλον ελληνικό βιβλίο για comics, ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ COMICS του Soloup (Τόπος). Και μετά; Δεν θα ισχυριστώ ότι οι θεωρητικές προσεγγίσεις στα comics σταμάτησαν εκεί, αλλά νομίζω πως οι προσπάθειες έχουν μειωθεί δραστικά. Και πιστεύω πως στην ίδια κατεύθυνση δείχνει και το φθίνον ενδιαφέρον και για όποιες “δυσκολότερες” ομιλίες και συζητήσεις έχουν κατα καιρούς διοργανωθεί (ακόμα και αν αυτός που θα μιλήσει είναι κάποιος εγνωσμένης αξίας, όπως π.χ. ο Bill Kartalopoulos). Φαντάζομαι πως η πιο εικονοκεντρική εποχή δεν ευνοεί τις βαθύτερες αναγνώσεις, πέρα από έναν κλειστό ακαδημαϊκό κύκλο.

Συνεχίζοντας, όμως, το παραπάνω σκεπτικό, υπάρχει και κάτι που βρίσκω ακόμα χειρότερο. Έγραφα τον Σεπτέμβρη του 2010, με αφορμή το ΘΕΑ ΑΠΟ ΨΗΛΑ:

Ευτυχώς, λοιπόν, δεν ζούμε (ή τουλάχιστον πιστεύω πως δεν ζούμε) με συμπλέγματα κατωτερότητας σε έναν κόσμο όπου αγωνιούμε για την “αναγνώριση” των comics από “σοβαρούς” ακαδημαϊκούς ή καλλιτεχνικούς κύκλους, αλλά μπορούμε να τη θεωρούμε ως δεδομένη και να βλέπουμε την κυκλοφορία κάθε είδους μελετών, άρθρων, βιβλίων σαν φυσικό αποτέλεσμα της ύπαρξης του Μέσου στα πλαίσια του κόσμου μας.

Το να βλέπω δέκα χρόνια μετά να συζητείται από  φίλους των comics το κατά πόσο είναι κανονική τέχνη τα comics, με κείμενα του τύπου “Κρας, Μπουμ, Μπανγκ, Τα Κόμικς Δεν Είναι Μόνο Για Παιδιά” και ατάκες του στιλ “μην τα λέτε Μίκιμαου, είναι πραγματική Τεχνη”, λες και χρειαζόμαστε κάποια επιβεβαίωση, μου φαίνεται θλιβερό, ανησυχητικό, ομφαλοσκοπικό και επικίνδυνο. Σε κάθε περίπτωση, συνεχίζω παρακάτω…

Το 2012, το Φεστιβάλ της Βαβέλ επέστρεψε μετά από απουσία τριών ετών, ως 14ο Διεθνες Φεστιβάλ Κόμικς Αθήνας, στην Πλατεία Θεάτρου (αντί για το Γκάζι), και αυτή τη φορά με εισιτήριο (κάτι το οποίο κακοφάνηκε στο κοινό, την περίοδο εκείνη). Αν τα τρία χρόνια σας φαίνονται μεγάλη απόσταση, το 2o Πανελλήνιο Φεστιβάλ Κόμικς πραγματοποιήθηκε από το περιοδικό ΝΕΟ ΕΠΙΠΕΔΟ, δεκαοχτώ ολόκληρα χρόνια μετά την πρώτη διοργάνωση. Μια πρώτη διοργάνωση η οποία ήταν και η πρώτη μεγάλη έκθεση που είχα επισκεφτεί (στο πάρκο Ελευθερίας τότε), οπότε και έχει μεγάλη σημασία για μένα. Το 14ο Διεθνες Φεστιβάλ Κόμικς Αθήνας, πάντως, ήταν και το τελευταίο από την ομάδα της Βαβέλ. Τον ίδιο αριθμό (14) έφτασε το Comicdom Con Athens, με το κλείσιμο της δεκαετίας, το 2019.

Με τα κοινωνικά δίκτυα να απλώνονται και τα συμβατικά έντυπα να φθίνουν, πολλοί δημιουργοί αναζήτησαν την τύχη τους στο διαδίκτυο. Ανάμεσα στις διάφορες “ψηφιακές εκδόσεις”, που άρχισαν να εμφανίζονται στις αρχές της δεκαετίας, πρέπει να επιμείνω στο THE VERY CLOSED CIRCLE, που παίζοντας με τα 4 panels και με έναν “ευμετάβλητο” κύκλο δημιουργών, έγραψε τη δική του πορεία, σε μια από τις πιο εντυπωσιακές και αξιόλογες προσπάθειες ευφυέστατων comics. Ξεκίνησε το 2010, άντεξε 4 χρόνια και εκανε το 2016 ένα έντυπο comeback. Είναι, κατά την άποψη μου, από τις πιο ουσιαστικές προσπάθειες για να κάνουν τα comics ένα βήμα πιο πέρα…

Βέβαια, ο θριαμβευτής των ελληνικών ιντερνετ (οπως λέμε των ελληνικών θαλασσών) είναι ο Αντώνης Βαβαγιάννης. Πριν απο 10 χρόνια, εξέδιδε τα ΚΟΥΡΑΦΕΛΚΥΘΡΑ online (και αργότερα έντυπα) στο site της Comicdom Press, για αρκετό καιρό βρέθηκαν στο SoComic και τώρα στο Nerdcult (και στη Jemma Press). Το απίστευτο χιούμορ του έχει σαρώσει και πλέον έχει κερδίσει διαδικτυακά μια αποδοχή, που δεν νομίζω πως θα θεωρούσε κανείς εφικτή πριν 10 χρόνια.

Για κάποιον λόγο, στο μυαλό μου, αυτή η έκρηξη του διαδικτύου και η πτώση των εφημερίδων συνδέεται και με την “αποκαθήλωση” του Αρκά. Ένα από τα μάλλον πιο “καυτά” θέματα της πρόσφατης περιόδου. Στη δεκαετία του ’80, είχε κερδίσει τους κομιξάδες, ενώ στα 90s, με το Ε, ήταν το φαινόμενο που είχε μπει σε κάθε σπίτι και απείχε τόσο σε αναγνώριση από τα υπόλοιπα ελληνικά comics, που δύσκολα τον συγκατέλεγε κανείς στους Ελληνες comics artists.

Στις μέρες μας, έχει μαλλον χάσει την τόσο ευρεία αποδοχή του. Χωρίς να θέλω (ή να μπορώ) να μειώσω την πορεία του και τη σημασία του για τα ελληνικά comics, άποψη μου είναι ότι το κοφτερό του χιούμορ έχει αμβλυνθεί ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του ’90. Αυτή η άμβλυνση, όμως, πλέον είναι αντιληπτή σε ένα πολύ μεγάλο μέρος του κοινού του. Από την άλλη, ακόμα και όταν γίνεται λιγότερο χλιαρός, αποτελεί πλέον μάλλον “κόκκινο πανί” για ένα μεγάλο μέρος της ελληνικής comics κοινότητας, εξαιτίας των θέσεων που εκφράζει.

Στις έντυπες εκδόσεις, η τάση της δεκαετίας έχει να κάνει με μεταφορές. Το καλό είναι ότι πρόκειται για πολύ καλές μεταφορες. Η αρχή έγινε, νομίζω, με τις επιτυχημένες συνεργασίες των Βανέλλη/Πέτρου (ΠΑΡΑΡΛΑΜΑ, ΓΙΟΥΣΟΥΡΙ) ενώ ακολούθησαν η επιτυχημένη crowdfunded έκδοση  ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΧΕΛΙΔΟΝΟΥ και το υπερεπιτυχημένο ΑΪΒΑΛΙ, που αν και δεν είναι κλασική μεταφορά, έχει μεγάλα τμήματα του που αποτελούν μεταφορές απο γνωστα βιβλία. Ακολούθησε, ανάμεσα σε άλλα, Η ΚΕΡΕΝΙΑ ΚΟΥΚΛΑ, αλλά και μια σειρά εκδόσεων από τις εκδόσεις Polaris, με μπροστάρη τον ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟ. Η τακτική των μεταφορών βρήκε επικριτές, αλλά έδειξε να είναι αρκετά καλή λύση στη διεύρυνση του υποψήφιου αναγνωστικού κοινού.

Μια άλλη συνταγή που μοιάζει επιτυχημένη, είναι αυτή των ερωτικών comics, με πρόσφατο παράδειγμα το ΤΣΟΝΤΟΚΟΜΙΚ. Ίσως πιο κλασική περίπτωση είναι ο Σταύρος Κιουτσιούκης, που, απ’ όσο καταλαβαίνω, μέσα από τις ερωτικές του δουλειές, γνώρισε επιτυχία που μπορεί να μην είχε δει στα υπόλοιπα εξαιρετικά comics του.

Από τις υπόλοιπες εκδόσεις, ξεχωρίζω τις συνεργασίες του Ζαφειριάδη, όπως αυτές με τον εξαιρετικό Πέτρο Χριστούλια (ΣΛΑΠ, ΧΑΡΑΚΩΜΑΤΑ, ΨΗΦΙΔΩΤΟ), ή τον Παλαβό και τον Πέτρου (ΤΟ ΠΤΩΜΑ, ΓΡΑ ΓΡΟΥ), τις δουλειές του Τάσου Μαραγκού (KRAK ΚΟΜΙΚΣ, HARD ROCK), το ΜΠΑΤΜΑΝ ΑΥΤΗ Η ΑΔΕΡΦΗ, που ξεκίνησε από τον Γιώργο Τσακιρέλλη και πήρε νέα ζωή στα χέρια του Πέτρου Χριστούλια, τις διαρκώς ενδιαφέρουσες απόπειρες του Χρήστου Σταμπουλή, την Ευγενία Κουμάκη, τις μεταμορφώσεις του Σπύρου Δερβενιώτη… Είχα πει πως δεν θα αρχίσω την απαρίθμηση, οπότε σταματάω εδώ.

Πλέον, οι δημιουργοί που έχουν εκδώσει ή συμμετάσχει σε μια ξένη έκδοση, είναι τόσοι πολλοί, που δεν έχει νόημα να καταγραφούν, και η έκδοση κάποιου comic στο εξωτερικό μοιάζει σχετικά εύκολη υπόθεση. Είναι σημαντικό, πάντως, πως πολλοι δημιουργοί έκαναν σημαντικά βήματα, προχωρώντας την καριέρα τους στο εξωτερικό, αναμεσα τους οι Κυριαζής, Διαλυνάς, Dani, Μυλωνογιάννης κ.α., ενώ η “διεθνής καριέρα”, που κάποτε αντιμετωπίζονταν ως μακρινός στόχος, μοιάζει ρεαλιστικη επιλογή.

Επίσης, αν το LOGICOMIX ήταν μια κυκλοφορία χωρίς αντίστοιχο προηγούμενο στην προηγούμενη δεκαετία, τότε σίγουρα σε αυτή έχουμε εκδόσεις όπως TO ΑΪΒΑΛΙ, Ο ΣΥΛΛΕΚΤΗΣ, η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, το ΓΡΑ ΓΡΟΥ, o ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ, o ΓΙΑΝΝΟΥΛΗΣ ΧΑΛΕΠΑΣ, οι οποίες δεν έχουν τίποτε να ζηλέψουν σε φιλοδοξία.

Στις μεταφράσεις, όπου η Anubis και το ΟΞΥ κυριαρχούν στα mainstream αμερικανικά, με ενα εντυπωσιακό πλήθος εκδόσεων, είχαμε πολλές αξιόλογες προσπάθειες, αλλά θα σταθώ στην δημοσίευση του ΜΟΛΥΣΜΑΤΙΚΟΥ ΣΥΝΔΡΟΜΟΥ του Shintaro Kago, από την Jemma Press, αρκετά χρόνια πριν δημοσιευτεί στα Αγγλικά, στις εξαιρετικές επιλογές της Inkpress Κορμοράνος και στις σημαντικές εκδόσεις του ΚΨΜ και της Χαραμάδας.

Στα περίπτερα, τώρα, τα πράγματα δεν μοιάζουν πολύ αισιόδοξα, αλλά υπάρχουν ακόμα ζωντανές προσπάθειες. Ο ΜΠΛΕ ΚΟΜΗΤΗΣ ηταν η πιο πρόσφατη απόπειρα comics, που έκλεισε τον κύκλο της, ενώ στα περίπτερα βρίσκονται ακόμα εκδόσεις της Phase Productions (με πιο πρόσφατο δείγμα το EPIFANY), οι ΜΠΑΜΠΟΥΡΕΣ, και το ΜΠΛΕΚ (που φιλοξενεί και κάποιες σελίδες ελλήνων δημιουργών). Οι εφημερίδες είναι μάλλον το τελευταίο προπύργιο του παραδοσιακού περιπτέρου και μέσα από αυτές κυκλοφορούν αρκετά μεταφρασμένα comics. Είναι, νομίζω, ξεκάθαρη η αλλαγή (σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία) του κυρίως χώρου που μπορεί κανείς να βρει comics, από το περίπτερο στα βιβλιοπωλεία και στο internet. Μάλιστα, είναι ξεκάθαρο πως, στα βιβλιοπωλεία, τα ελληνικά comics έχουν μπει όχι μόνο από τους εκδοτικούς οίκους που εξειδικεύονται σε αυτά (τη δική μας Comicdom Press, την παραγωγικότατη Jemma Press, την σταθερή παρουσία της Ενατης Διάστασης, τη Webcomics.gr, τις εκδόσεις Renieri κ.α.), αλλά και από πιο παραδοσιακούς (Ίκαρος, Κέδρος, Πατάκης κ.α.). Προφανώς, για τις αυτοεκδόσεις ισχύει διαφορετικό καθεστώς, αφού η κεντρική τους διέξοδος είναι τα διάφορα comics φεστιβάλ και events.

Και μιλώντας για events, ας δούμε το χώρο των φεστιβάλ, που είχε ιδιαίτερα δυναμική παρουσία μέσα στη δεκαετία…

Στη Θεσσαλονίκη, συνεχίζεται για όλη τη δεκαετία, το Comic N’ Play, ενω στην Αθήνα, η σταθερά της δεκαετίας είναι το Comicdom Con Athens. Αν η πραγματοποίηση της πρώτης διοργάνωσης στην Ελληνοαμερικανική Ένωση, το 2006, ήταν ένα μικρό θαύμα, στην αρχή της δεκαετίας, το Comicdom Con Athens έχει πλέον εδραιώσει την παρουσία του και αποτελεί ετήσιο ραντεβού. Από το 2010, γίνεται τριήμερο, ενώ από το 2016, επεκτείνεται και στο Γαλλικό Ινστιτούτο.

Εντυπωσιακοί Διεθνείς guests (αναμεσα τους οι Milo Manara, John Romita Jr., Chris Ware, John Wagner, Charlie Adlard), μεγάλες εκθέσεις (Great American Cοmics, “Από Το Yellow Kid Στον Conan”, Herge, Batman, Archie, 2000AD, αλλά και για πρώτη φορά στην Ελλάδα, μια έκθεση manga), αλλά και η σαφής πεποίθηση πως ο μεγαλύτερος όγκος της ελληνικής εκδοτικής παραγωγής, μέσα στη δεκαετία, πρωτοπαρουσιάστηκε και συνάντησε το κοινό στο Comicdom Con Athens.

Με το φεστιβάλ της Βαβέλ να αποτελεί (πριν τα μέσα της δεκαετίας)  παρελθόν, δημιουργείται η ανάγκη να υπάρξουν και άλλες ευκαιρίες, που θα φέρουν κοντά κοινό και δημιουργούς. Το 2014, επιστρέφει, μετα από αρκετά χρόνια, η ελληνική έκθεση ΕΝ ΑΙΘΡΙΑ (η οποία συνεχίζει μέχρι και σήμερα), αυτή τη φορά ως διοργάνωση της Comicdom Press, ενώ η ομάδα του Comicdom διοργανώνει, για αρκετά χρόνια, και τα Drink & Draw events. Την ίδια χρονιά, το Comicon-shop και οι εκδόσεις ΚΨΜ, οργανώνουν στο κτίριο του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων στο Θησείο, το ΜΕ ΠΕΝΑΚΙ ΚΑΙ ΣΚΑΠΑΝΗ.

Το 2015, όμως, εμφανίζονται στον χάρτη δυο ακόμα μεγάλα φεστιβάλ, το The Comic Con στη Θεσσαλονίκη και το AthensCon στην Αθήνα, σε μεγάλους χώρους και με εισιτήριο εισόδου, προσπαθώντας να αγγίξουν ένα σαφώς πιο ευρύ κοινό και να εκμεταλλευτούν την απήχηση των υπερηρώων, αλλά και γενικότερα της φαντασίας, στον κινηματογράφο και την τηλεόραση. Παρά τις όποιες πρώτες δυσκολίες, και τα δυο φεστιβάλ πλέον κρίνονται επιτυχημένα και έχουν φέρει κάποιους σημαντικότατους καλεσμένους (Frank Miller, Chris Claremont, Alan Grant, Brian Azzarello και πολλούς άλλους), και αποτελούν πόλο έλξης για ένα μεγάλο πλήθος ανθρώπων, αγγίζοντας πολλούς χώρους πέρα από αυτόν των comics. Και εξηγώ τι εννοώ…

Αν η Βαβέλ ήταν ένα τεράστιο φεστιβάλ, με απίστευτη προσέλευση, που γινόταν γύρω μια έκθεση comics, και το Comicdom Con Athens αυτοπροσδιορίστηκε ως η γιορτή των comics, εστιάζοντας αποκλειστικά σε αυτά, το The Comic Con απευθύνεται “στους λάτρεις της 9ης Τέχνης, αλλά και ό,τι έχει να κάνει με τον κόσμο των κόμικς – από περιοδικά, ταινίες και τηλεοπτικές σειρές μέχρι video games, είδη ένδυσης και role playing games”, ενώ το ATHENSCON έχει έναν ακόμα ευρύτερο στόχο, που “αγκαλιάζει όλα τα είδη της ποπ κουλτούρας και τα χόμπι που απορρέουν από αυτήν”.

Βέβαια, τα φεστιβάλ έχουν και τις απρόσμενες στιγμές τους και πρόσφεραν κάποιες σκηνές που σίγουρα δεν περίμενα ποτέ να δω: Την Ειρήνη Νικολοπούλου να παρουσιάζει sketch event στα πλαίσια του Comicdom Con Athens, τον δήμαρχο Σπάρτης να προσφέρει ένα κάρο δώρα στον Frank Miller στο The Comic Con, ή τη Φαίη Σκορδά και τον Λάκη Γαβαλά να ποζάρουν, παίρνοντας αυτογραφο από τον συγγραφέα Chris James, στο πλαίσιο του AthensCon.

Ξαναγυρνώντας στα πιο τετριμμένα, την ίδια περίπου χρονική περίοδο, ένα μεγάλο πλήθος φεστιβάλ με θέμα τα comics εμφανίζεται, τα τελευταία χρόνια, σε μικρότερες πόλεις (Ηράκλειο, Δράμα, Λάρισα), ενώ και στην Αθήνα ξεπηδούν και άλλα φεστιβάλ (Smassfest, Φεστιβάλ Εφαρμοσμένων Τεχνών) και πάμπολα events (από τη ΛΕ.ΦΙ.Κ, τη Death Disco, κομιξάδικα, αλλά και πολλές ανεξάρτητες προσπάθειες). Κάποια από τα πιο ενδιαφεροντα από αυτά, έχουν να κάνουν με τις αυτεκδόσεις, που πλέον ψάχνουν και νέες διεξόδους για την κυκλοφορία τους.

Μέσα σε αυτή τη δεκαετία, οι αυτοεκδόσεις (τις οποίες έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε φανζίν) γιγαντώθηκαν. Ενδεικτικά, στην αρχή της δεκαετίας, οι αιτήσεις για το χώρο αυτοεκδόσεων του Comicdom Con Athens γέμιζαν το φουαγιέ της Ελληνοαμερικάνικης ένωσης (μπορούσα ακόμη να τις αγοράσω όλες με περίπου 100 ευρώ), ενώ τώρα οι αιτήσεις για τα τραπέζια των αυτοεκδόσεων είναι υπερδιπλάσιες των θέσεων που χωράει το Γαλλικό Ινστιτούτο και είναι σχεδόν αδύνατο για κάποιον να αποκτήσει όλες τις κυκλοφορίες. Δεν είναι, όμως, μόνο η ποσότητα που έχει εκτοξευθεί, αλλά και η ποιότητά τους. Η πρόοδος της τεχνολογίας, αλλά και η ανοδος του επιπέδου της ελληνικής σκηνής, έχουν ως αποτέλεσμα εντυπωσιακές εκδόσεις. Ενδεικτικό είναι ότι η Dani (την οποία αρχικά γνωρίσαμε ως Δανάη Κηλαηδόνη) έκανε τη μετάβασή της στο εξωτερικό, εχοντας κάνει μόνο αυτοεκδόσεις, ενώ κάποια από τα μεγαλύτερα ονόματα που εμφανίστηκαν αυτή τη δεκαετία, έχουν μόνο, ή κυρίως, αυτοεκδόσεις στο ενεργητικό τους (Σιαδώρα Παπαθεοδώρου, Δήμητρα Νικολαΐδη, Κορίνα Μέι Βεροπούλου, Ευγενία Βερελή, Λουκία Τζωρτζοπούλου, Aniro και πολλοί άλλοι.)

Κοιτάζοντας την παραπάνω λίστα, που προέκυψε πηγαία, μπορεί κανείς να βγάλει το συμπέρασμα ότι ο χώρος των αυτοεκδόσεων “γυναικοκρατειται”, το οποίο δεν είναι ακριβές, αλλά αποτυπώνει κυρίως τη δική μου ματιά. Νομίζω ότι τα πράγματα είναι ισορροπημένα, αλλά οι πιο αξιόλογες και ταυτόχρονα σταθερες παρουσίες στο χώρο τον αυτοεκδόσεων, είναι κυρίως γυναικείες. Και από την άλλη, μεγάλη σταθερά στις αυτοεκδόσεις είναι οι Εκδόσεις Του Κάμπου και ο Μέλανδρος Γκανάς. Προσπαθώντας να απομακρυνθώ λίγο από τον άνθρωπο που γνωρίζω προσωπικά, ώστε να δω πιο αντικειμενικά την ξεκάθαρη συνεισφορά του, τότε σίγουρα είναι ένας από τους ανθρώπους που έχει “στιγματίσει” τη δεκαετία, με τα πράγματα που έχει δώσει στο χώρο των ελληνικών comics και των αυτοεκδόσεων. Δεκάδες εκδόσεις, καταγραφή, συμμετοχή σε events και φεστιβάλ, η ιδρυση των ΕτΚ και το LA Fest. Στην προηγούμενη δεκαετία, έλεγα πως “τα περισσότερα πράγματα από τα θετικά που έγιναν μέσα στα 00s οφείλονται στο πάθος, την αφοσίωση και την αγάπη για τα comics, λίγων αποφασισμένων ανθρώπων.” Σίγουρα, ο Γκανάς είναι ένας τέτοιος άνθρωπος, για αυτή την δεκαετία.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η αλλαγή των Comicdom Awards μέσα στη δεκαετία. Από το 2010 (οπότε και αποτέλεσαν και προσωπικό πονοκέφαλο), δημιουργήθηκε μια Ακαδημία ατόμων που δραστηριοποιούνται ενεργά στον χώρο των comics (καλλιτέχνες, συγγραφείς, εκδότες κ.ά.), η οποία και επέλεγε τους υποψηφιους και τους νικητές των βραβείων, μέσω μιας ψηφοφορίας. Το 2015, τα βραβεία έφυγαν οριστικά από τη διαχείριση του Comicdom, μετονομάστηκαν σε Ελληνικά Βραβεία Κόμικς και πέρασαν ολοκληρωτικά στα χέρια της, ανεξάρτητης πλέον, Ακαδημίας, όπου βρίσκονται μέχρι και σήμερα. (Οπότε και ο “πονοκέφαλος” έφυγε από το δικό μου κεφάλι και πήγε σε άλλους ανθρώπους…)  

Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της δεκαετίας, για μένα, είναι η ύπαρξη της Athens Comics Library. Μια βιβλιοθήκη στην οποία έχει πρόσβαση ο καθένας, για να διαβάσει και να δανειστεί από μια μεγάλη συλλογή comics. Η σημασία των βιβλιοθηκών είναι τεράστια, ως χώρος επικοινωνίας, μάθησης και εξερεύνησης. Στον χώρο της ACL, έχουν γίνει και πολλά events (αφιερώματα σε σκηνές ξένων χωρών, όπως η νορβηγικη, η μεξικανική και η κολομβιανή, καλεσμένοι όπως ο Peter Milligan, που μίλησε για τη σχέση επιστημονικής φαντασίας και Comics), αλλά και εργαστήρια comics για σχολεία και για οικογένειες. Τα εργαστήρια comics, μάλιστα, έχουν δει γενικότερα ιδιαίτερη άνθηση τα τελευταία χρόνια, τόσο για μικρούς όσα και για επίδοξους επαγγελματίες.   

Τέλος, πρέπει να αναφέρω ότι χάσαμε αρκετούς ανθρώπους που έβαλαν το λιθαράκι τους σε αυτό που λέμε “ελληνικά comics”, όπως ο ο Κούλης Αγγελόπουλος, ο Χρήστος Δημητρίου, ο Γιάννης Ιωάννου, ο Γιάννης Καλαιτζής, ο Άγγελος Μαστοράκης, ο Λευτέρης Μαυρογιάννης, ο Γιώργος Μπαζίνας, ο Γιάννης Νικολούζος και ο Μιχάλης Πρωτοψάλτης. Κάποιοι από αυτούς τόσο νέοι, που η είδηση ακούστηκε σαν χοντροκομένη φάρσα.

Και τώρα, λοιπόν, πού πάμε;

Ελπιδοφόρα είναι η παρουσία δικτυακών τόπων που δεν αποτελούν απλά ένα προσωπικό project και προσπαθούν να μιλήσουν σοβαρά για comics. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να έχουμε πολλες απόψεις που θέλουν να εκφραστούν και καταγράφουν η καθεμιά της δική της σκοπιά. Στο ίδιο πλαίσιο, σημαντική είναι και η παρουσία του ηλεκτρονικού περιοδικού Comics Cultura, που αποτελεί και ευκαιρία (ηλεκτρονικής) έκδοσης για μια μεγάλη ομάδα δημιουργών.

Η πιο συνηθισμένη, πλέον, διέξοδος δημιουργών, δείχνει πλέον να είναι οι αυτοεκδόσεις, μια που με τα πολλά φεστιβάλ (και βεβαίως την ικανότητα να πουλάει ένας δημιουργός online), έχει κανείς αρκετές ευκαιρίες να πουλήσει τα comics του.

Οι λιγοστές απόπειρες crowdfunding (π.χ. ELYSIUM ONLINE, ΤΟ ΧΩΡΙΟ, ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΧΕΛΙΔΟΝΟΥ, ATHENS THE COMIC) ήταν, ως επί το πλείστον, επιτυχημένες, αλλά παρέμειναν λιγοστές σε σχέση με τον συνολικό όγκο εκδόσεων. Αντίστοιχα ελάχιστο είναι και το ποσοστό των επιτυχημένων patreon.

Τα social media αποτελούν τον πιο συνηθισμένο τρόπο διάδοσης νέων comics και κυκλοφοριών (κυριως το Facebook) αλλά και ανάδειξης νέων καλλιτεχνών (εδώ και το Instagram). Η τεχνολογία έχει κάνει την πολυπόθητη για τις προηγούμενες δεκαετίες “διεθνή καριέρα” πολυ πιο ευκολη υπόθεση και, εδώ που τα λέμε, τα όρια του τι μπορει να οριστεί ως “ελληνικό” είναι πλέον πολύ πιο δυσδιάκριτα. Ειδικά για κάποιον σαν εμένα, που προσωπικά ελάχιστα ενδιαφέρεται για να προσδιορίσει την “εντοπιότητα”.

Τα φεστιβάλ, εκδηλώσεις και events που έχουμε είναι πολλά και αυτό είναι καλό, μια που αποτυπώνουν διαφορετικές οπτικές γωνίες. Το αν και πως αυτά μπορούν να συντηρηθούν, είναι μια άλλη, πιο δύσκολη και περίπλοκη υπόθεση. Σίγουρα η διεύρυνση του στόχου βοηθά εκδηλώσεις που στηρίζονται στην ευρεία προσέλευση του κοινού, αλλά κοιτάζοντας από μια πιο κομιξο-κεντρική σκοπιά, κρύβει τους δικούς της κινδύνους. Με τα πολλά events, πάντως, υπάρχει πλέον η δυνατότητα να “απλωθούν” περισσότερο μέσα στο χρόνο οι κυκλοφορίες, κάτι που θα δημιουργήσει μια πολύ πιο υγιή εικόνα για την ελληνική σκηνή.

Από εκεί και πέρα το μέλλον είναι πάντα γεμάτο εκπλήξεις. Όταν κάναμε με τον Θωμά Παπαδημητρόπουλο μια σύντομη ανασκόπηση στην Ιστορία των ελληνικών comics (στο πιο αγαπημένο panel που έχω βρεθεί ως τώρα στο Comicdom Con Athens) παρατηρήσαμε, χαριτολογώντας, πως συνήθως οι πιο παραγωγικές δεκαετίες εναλάσσονται με πιο ήσυχες. Και πως τα ’10s ήταν η σειρά της “ήσυχης” δεκαετίας. Άρα, έχουμε κάθε λόγο να ελπίζουμε για ακόμα πιο παραγωγικά ’20s. Γιατί όχι;